Herinrichting Millenerstraat

Ondergrond Millenerstraat

Het bodemonderzoek in opdracht van de gemeente (VBO, januari 2024) heeft de ondergrond van de Millenerstraat in kaart gebracht met 13 boringen.¹

Classificatie ondergrond (NEN 5104):

Conclusie: 100% van de boringen toont siltige of lemige grond. Ook wel "Limburgse klei" genoemd.

Wat betekent dit?

• Uiterst siltig (>50% silt): Gedraagt zich als leem/klei, samendrukbaar bij grondwaterverlaging
• Sterk siltig (25-50% silt): Samendrukbaar, risico op zetting
• Leem: Samendrukbaar materiaal

Funderingswijze panden Millenerstraat

De panden aan de Millenerstraat dateren van vóór 1970. Woningen uit deze periode zijn in Nederland vrijwel altijd "op staal" gefundeerd^1,2: een gemetselde of betonnen strook die direct op de ondergrond rust, zonder heipalen.

Zoals het bodemonderzoek van de gemeente heeft vastgesteld, bestaat de ondergrond uit sterk tot uiterst siltige leem.³ Oude woningen zijn vaak te ondiep op deze leemgrond gefundeerd.⁴

Ondiepe funderingen op leemgrond zijn kwetsbaar voor:^4,5,6

• Grondwaterverlaging (bij bemaling voor rioleringswerkzaamheden)
• Ongelijke zetting door samendrukbaarheid van leem
• Scheurvorming in muren bij zetting

Landelijk hebben 425.000 tot 1 miljoen woningen funderingsrisico, waarbij het overgrote deel ondiepe funderingen op slappe grond (klei, veen, leem) betreft.^7,8,9

Signalen van funderingsproblemen zijn: diagonale scheuren vanaf kozijnen, klemmende deuren/ramen, en scheuren breder dan 2mm die doorlopen door de muur.^10,11

Zettingen door bemaling

"Uiterst siltig" zijn voornamelijk deeltjes die kleiner zijn dan zand maar groter dan klei, maar zich wel als klei gedraagt. Het wordt niet voor niks ook wel "Limburgse klei" genoemd. Löss is een type silt, maar silt is niet altijd löss.

Waarom zakt de grond bij bemaling?

Bij rioolvervanging wordt grondwater weggepompt zodat de sleuf droog blijft. Hierdoor daalt de grondwaterstand. Grondwater draagt normaal een deel van het gewicht van de bovenliggende grond. Wanneer het water wegvalt, moet de grond zelf dat extra gewicht dragen. Bij zand is dat geen probleem: zandkorrels liggen al stevig tegen elkaar. Maar silt en leem zijn samendrukbaar: de gronddeeltjes schuiven in elkaar en de grond zakt.^1,2

Berekening verwachte zetting:

De zetting hangt af van het grondtype en hoeveel de grondwaterstand daalt. In het bemalingsadvies is een verlaging van 1,0-1,4 m voorzien. Op de informatieavond werd namens de gemeente aangegeven, dat dit in de uitvoering nog kan wijzigen. De grondwaterstand staat normaal op 0,5-1,0 m diepte; tijdens bemaling met 1,4 m wordt dat 1,9-2,4 m diepte. De formule van Terzaghi^3,4 geeft:

Berekening: zetting = m_v × druktoename × laagdikte. Druktoename bij 1,4 m grondwaterverlaging = 14 kN/m². Bij silt: 0,3 × 0,014 × 2,0 = 8,4 mm primair, plus ongelijkmatige effecten = 10-30 mm totaal.^3,4,5

Wanneer is zetting een probleem?

Oude panden met fundering op staal (ondiepe gemetselde fundering) zijn kwetsbaar. Volgens de professionele normen gelden de volgende grenzen:^6,7,8

Bij overschrijding ontstaan scheuren in metselwerk, klemmende deuren/ramen, en in ernstige gevallen instabiliteit.

Verplichtingen bij zettingsrisico:^9,10,11

• Zettingsberekening op basis van grondonderzoek
• Funderingsonderzoek van de woningen langs het tracé
• Monitoringsplan met alarmwaarden (CUR 223 richtlijn)
• Bouwkundige vooropname (BRL 5024)

Praktijkcasus Heer (Maastricht):¹²

Bij rioolvervanging met identieke omstandigheden (2 m diep, 1,5 m bemaling, siltige leem, op-staal-funderingen) ontstond zettingsschade van 5-15 mm. Gemeente aansprakelijk gesteld. Schadevergoeding: € 150.000-200.000 per pand.

Trillingsnormen bij rioolwerkzaamheden

Bij rioleringswerkzaamheden ontstaan trillingen door graafwerk, verdichtingsmachines (trilplaten) en zwaar bouwverkeer. De SBR-richtlijn A is het Nederlandse normatief kader voor het beoordelen van trillingen op schade aan bouwwerken, verankerd in de Omgevingswet.^1,2

De richtlijn onderscheidt gebouwcategorieën met verschillende grenswaarden:³

Oude panden met fundering op staal vallen doorgaans in categorie 2 of 3 (kwetsbaar).³

Panden Millenerstraat per categorie (schatting):^8,9,10,11

Bouwjaren gebaseerd op openbare kadastergegevens. Daadwerkelijke categorie hangt af van huidige staat van onderhoud.

Professionele standaard: Bij risicovolle projecten wordt trillingsmonitoring uitgevoerd conform BRL 5023, inclusief real-time bewaking en alarmering bij overschrijding.^4,5,6

Rioleringswerkzaamheden worden expliciet genoemd als werkzaamheden waarbij trillingsmetingen worden uitgevoerd om schade aan omliggende panden te voorkomen.⁷

Tijdelijke funderingsondersteuning

Bij diepe sleufgraverij nabij oude funderingen op staal is tijdelijke ondersteuning de professionele standaard. De norm beperkt zich niet tot één techniek, maar omvat een pallet van oplossingen gekozen op basis van risicoanalyse, ruimte en grondopbouw.^1,2,3

1. Grondkerende constructies (bouwkuip):^4,5,6,7

• Stalen damwand: grond- én waterkerende wand tot onder funderingsniveau; installatie door trillen, drukken (trillingsvrij) of heien
• Berlinerwand: H-profielen met horizontale schotten; grondkerend maar niet waterkerend; geschikt bij beperkte ruimte en lage grondwaterstand
• CSM-wand (Cutter Soil Mixing): in-situ gemixte cement-grondwand; water- én grondkerend, trillingsvrij

2. Verankering en stempeling:^8,9,10

• Grondankers: voorbelaste stalen stangen die horizontale krachten naar diepere grondlagen transporteren
• Stempelraam: horizontaal raamwerk van stalen buizen tussen de wanden; geschikt voor smalle straten waar geen ruimte is voor ankers
• Soil nailing: stalen staven in de grond voor extra schuifweerstand

3. Ondervanging van funderingen:^11,12,13,14

• Micropalen: compacte heipalen (ø6-7 cm) hydraulisch ingeperst tot draagkrachtige laag; trillingsvrij, ook vanuit bestaande kelders
• Jetgrouten: hogedruk groutinjectie die grond mengt met cement tot een stijve kolom onder de fundering
• Vijzelen en stempelen: stalen balken onder fundering op tijdelijke stutten; voor correctie van scheefstand

4. Monitoring (CUR-richtlijn 223):^15,16,17

• Zettingsmetingen (lintvoegwaterpassing, meetbouten)
• Grondwaterpeilbuizen rond de bouwkuip
• Trillingsmonitoring bij damwandinstallatie (BRL 5023)
• Alarmwaarden en interventieprotocol bij overschrijding

Het CROW Handboek Funderingen stelt dat de omgeving (belendingen) vaak kritischer is dan het nieuwe werk; schade aan bestaande bebouwing door bouwputten komt vaker voor dan problemen met het nieuwe bouwwerk.²

In aanmerking komende funderingsondersteuning

Voor de Millenerstraat (diepe sleuf, bemaling, natte siltige bodem, oude funderingen op staal) komen specifieke technieken in aanmerking op basis van risicoanalyse en praktische randvoorwaarden (ruimte, waterstand, trillingsgevoeligheid).^1,2

Aan te bevelen technieken:^3,4,5,6

• Berlinerwand langs de panden: trillingsarm, grondkerend, beproefd in smalle straten
• Stalen damwand aan straatzijde: waterkerend; voorboren of drukken (trillingsvrij) bij kwetsbare panden
• Jetgroutscherm: als waterkerende aanvulling bij Berlinerwand of als ondervanging
• Micropalen: als ondervanging indien fundering direct wordt ontheven; trillingsvrij, ook vanuit bestaande kelders
• Stempelraam: bij smalle straten waar geen ruimte is voor grondankers
• Monitoring: altijd verplicht (zetting, grondwater, trillingen)

Beperkt geschikt:^7,8

• Grondankers: alleen indien ruimte achter de wand (>5 m); in smalle straat niet haalbaar
• Soil nailing: als aanvullende grondverbetering, niet als primaire verankering

Niet geschikt voor deze situatie:^9,10

• Vijzelen en stempelen: is hersteltechniek na schade, niet preventief tijdens graafwerk
• Combiwanden/diepwanden: overbodig en kostbaar bij 2 m diepte

Optimale combinatie volgens praktijk in vergelijkbare projecten:^11,12

1. Berlinerwand langs panden (grondkerend)
2. Damwand aan straatzijde (waterkerend, voorboren)
3. Jetgroutscherm onder Berlinerwand voor waterkering
4. Micropalen als ondervanging bij directe ontgraving
5. Stempelraam tussen de wanden
6. Real-time monitoring met alarmwaarden

Een plan dat geen van deze technieken bevat bij dit risicoprofiel wijkt af van de gangbare professionele standaard.^13,14

Oorlogsgeschiedenis Nieuwstadt en ontplofbare oorlogsresten

Nieuwstadt lag van 29 september 1944 tot januari 1945 in de frontlinie van de Tweede Wereldoorlog. De Vloedgraaf tussen Nieuwstadt en Susteren vormde bijna vier maanden lang de grens tussen geallieerde en Duitse troepen.^1,2

Oorlogshandelingen in en rond Nieuwstadt:^3,4

• 19 sept 1944: Eerste granaten, drie dodelijke slachtoffers
• 29 sept 1944: Bevrijding door Amerikaanse troepen
• Sept-nov 1944: Dorp onder Duits artillerievuur vanuit Susteren
• 12 nov 1944: Beschieting Sint-Janskerk tijdens H. Mis (45 min, 1 dode)
• 18-19 nov 1944: Evacuatie geheel Nieuwstadt
• 14 jan 1945: Operatie Blackcock start vanuit frontlijn bij Vloedgraaf

Schade aan Nieuwstadt:⁵

Operatie Blackcock (januari 1945): Bij de bevrijding van Susteren en de Roerdriehoek hadden de Britse divisies samen ~900.000 artilleriegranaten beschikbaar. Rond Dieteren en Susteren vielen alleen al ~100.000 granaten.^6,7

EODD-vondsten in Nieuwstadt (selectie uit archief):⁸

Te verwachten explosieven in projectgebied:⁹

• Klein kaliber munitie (tientallen, tot 1,50 m diep)
• Hand- en geweergranaten (enkele tot tientallen, tot 1,50 m diep)
• Geschutsmunitie tot 15cm (enkele, tot 2,00 m diep)

Zorgplicht gemeente bij risicovolle rioolvervanging

De Omgevingswet (artikel 1.7a en 1.8) legt een algemene zorgplicht op: overheden, bedrijven en burgers zijn verantwoordelijk voor een veilige leefomgeving. Bij rioolvervanging moet schade aan belendingen worden voorkomen.^1,2

De zorgplicht van gemeenten strekt zich uit over alle fasen van een rioolproject:^3,4

• Onderzoeksfase: grond- en funderingsonderzoek, bouwkundige nulmeting (BRL 5024)
• Ontwerpfase: maatregelen voor stabiliteit belendingen in bestek opnemen
• Voorbereidingsfase: bouwveiligheidsplan, bewoners informeren over risico's
• Uitvoeringsfase: monitoring van zetting en grondwater, interventie bij alarm

Jurisprudentie: Rechtbanken hebben bevestigd dat gemeenten die rioolwerk uitbesteden aansprakelijk kunnen zijn voor funderingsschade wanneer zij:^5,6,7

• Niet onderzoeken of grondwateronttrekking risico's oplevert voor nabije funderingen
• De aannemer niet waarschuwen voor bekende kwetsbaarheden in het bestek
• Geen nulmeting of monitoring laten uitvoeren waar dit de norm is

De Kelderluik-criteria bepalen dat bij voorzienbare schade redelijke maatregelen moeten worden genomen; nalaten kan schending van de zorgvuldigheidsnorm opleveren.^8,9

Het KCAF (Kennis Centrum Aanpak Funderingsproblematiek) benadrukt dat actieve informatieverstrekking aan bewoners onderdeel is van de gemeentelijke zorgplicht.¹⁰

Nulmeting is de norm bij risicovolle rioolwerken

Bij rioleringswerkzaamheden met bemaling nabij oude, ondiep gefundeerde panden is een bouwkundige vooropname (nulmeting) de professionele standaard in Nederland.^1,2

Een nulmeting conform BRL 5024 omvat:^3,4

• Fotografische vastlegging van alle zichtbare gebreken
• Beschrijving van scheuren, beschadigingen en staat van het pand
• Vastlegging door onafhankelijk, gecertificeerd bureau

Gemeenten als Gouda, Purmerend, Rotterdam en Tilburg bieden bij rioolvervanging standaard een gratis bouwkundige vooropname aan omwonenden.^5,6,7

Juridische betekenis: Bij ontbreken van een nulmeting kan de bewijslast verschuiven naar de aannemer/opdrachtgever. Het niet uitvoeren van een nulmeting waar dit de norm is, komt voor rekening en risico van de veroorzaker.^8,9

De CUR-richtlijn 223 schrijft voor dat bij bouwputten met risico voor belendingen een monitoringsplan wordt opgesteld, inclusief nulmeting.¹⁰

Nadeelcompensatie Echt-Susteren

De Verordening nadeelcompensatie gemeente Echt-Susteren 2023 regelt schadevergoeding bij rechtmatig overheidshandelen. Bij schade door rioleringswerkzaamheden geldt deze regeling.^1,2

Eigen risico (normaal maatschappelijk risico):^3,4,5

• Minimaal 2% van de woningwaarde bij directe schade (fysieke schade aan pand)
• 4% forfait bij indirecte schade (waardedaling door omgevingswijziging)
• De gemeente Echt-Susteren communiceert expliciet: "Houd rekening met een eigen risico van minimaal 2% van de waarde van uw huis"

Procedure en kosten:^1,2,6

• Behandelrecht: € 300 (terug bij toekenning)
• Aanvraagtermijn: binnen 5 jaar na besluit of start werkzaamheden
• Doorlooptijd: 1 tot 1,5 jaar
• Onafhankelijke adviseur beoordeelt oorzaak en omvang

Geen maximum: de verordening bevat geen plafond op het schadebedrag. Volledige materiële schade boven het eigen risico komt in beginsel voor vergoeding in aanmerking.^1,7

Rechtmatig vs. onrechtmatig handelen:^8,9,10

• Rechtmatig handelen (gemeente voldoet aan zorgplicht): nadeelcompensatie met 2% eigen risico
• Onrechtmatig handelen (nalatigheid: geen onderzoek, geen monitoring, geen maatregelen): eigen risico vervalt; gemeente moet alle schade vergoeden via civiele aansprakelijkheid (art. 6:162 BW)

Voorbeeld bij € 300.000 woningwaarde:^4,5

• Schade € 50.000, gemeente rechtmatig: eigen risico € 6.000, vergoeding € 44.000
• Schade € 50.000, gemeente nalatig: eigen risico vervalt, vergoeding € 50.000